Το απόγευμα της 2ας Ιουλίου 2011, μέσα σε μόλις δύο ώρες, μια καταρρακτώδης νεροποντή – ένα φαινόμενο που συμβαίνει μία φορά στα χίλια χρόνια – χτύπησε ανελέητα την Κοπεγχάγη. Περισσότερα από 13 εκατοστά βροχής έπεσαν με ορμή σε τμήματα της δανέζικης πρωτεύουσας, πλημμυρίζοντας δρόμους, υπόγεια, επιχειρήσεις, ακόμα και το μεγαλύτερο νοσοκομείο της πόλης. Η Κοπεγχάγη, μια πόλη πρωτοπόρος στον βιώσιμο σχεδιασμό και την κλιματική προσαρμογή, αποδείχθηκε απροετοίμαστη για την ένταση της καταιγίδας που προκάλεσε ζημιές 1,8 δισεκατομμυρίου δολαρίων.
Συγκλονισμένοι από τη συμφορά, η πόλη και οι κάτοικοί της συνειδητοποίησαν πως τέτοιες κλιματικές καταστροφές — και ίσως ακόμη χειρότερες — είναι αναπόφευκτες. Και πως απαιτούν άμεση και δυναμική αντίδραση. Για το σκοπό αυτό, η Κοπεγχάγη συγκέντρωσε τους κορυφαίους πολεοδόμους, αρχιτέκτονες, αρχιτέκτονες τοπίου και συμβούλους της, με σκοπό να γίνει η πόλη η πρώτη ολοκληρωμένη «πόλη-σφουγγάρι» του κόσμου.
Πρόκειται για ένα υπερσύγχρονο σύστημα προστασίας, που συνδυάζει φυσικές επιφανειακές υποδομές, όπως υγροβιότοπους και πάρκα, με μεγάλες υπόγειες κατασκευές, όπως αγωγούς, δεξαμενές και ταμιευτήρες. Το φιλόδοξο αυτό σχέδιο στοχεύει να θωρακίσει την Κοπεγχάγη — που είναι χτισμένη σε δύο νησιά της Βαλτικής — απέναντι σε ξαφνικές νεροποντές και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας για τα επόμενα εκατό χρόνια.
Το περίτεχνα σχεδιασμένο αυτό δίκτυο διαχειρίζεται τόσο τα όμβρια ύδατα όσο και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας: απορροφά το νερό, το αποθηκεύει και στη συνέχεια το επαναφέρει σταδιακά στον φυσικό υδρολογικό κύκλο.
Η υλοποίηση του σχεδίου αυτού ήταν τόσο επιτυχημένη που σήμερα αποτελεί πρότυπο για πόλεις διαφορετικές μεταξύ τους όπως το Όκλαντ, το Ναϊρόμπι, η Σιγκαπούρη, η Νέα Υόρκη, το Ρότερνταμ και το Βερολίνο, καθώς και για δεκάδες άλλες σε Ηνωμένες Πολιτείες και Ευρώπη.
Όπως εξηγεί η Μαριάμ Ναγκίμπι, αρχιτέκτονας τοπίου με ειδίκευση στον αστικό σχεδιασμό στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Ντελφτ στην Ολλανδία, «Παρότι οι Κινέζοι ήταν οι πρώτοι που ανέπτυξαν την έννοια της “πόλης-σφουγγάρι” και καθιέρωσαν τον όρο, η Κοπεγχάγη αποτελεί πρότυπο για πόλεις με τόσο πυκνό αστικό ιστό σε ολόκληρο τον κόσμο».
Η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή IPCC προβλέπει ότι τα αστικά κέντρα σε βόρεια γεωγραφικά πλάτη θα αντιμετωπίζουν στο μέλλον συχνότερες και εντονότερες βροχοπτώσεις, ενώ σύμφωνα με επιστημονική μελέτη που δημοσιεύθηκε στο Nature το 2024, «πλημμύρες 100ετίας» θα συμβαίνουν με τουλάχιστον διπλάσια συχνότητα στο 40% της υφηλίου έως το 2050. Παράλληλα, η τήξη των πάγων στους πόλους θα προκαλέσει άνοδο της στάθμης της θάλασσας — προφανής απειλή για την επίπεδη Δανία. Το Μετεωρολογικό Ινστιτούτο της Δανίας προβλέπει αύξηση των βροχοπτώσεων κατά έως και 55% τους χειμερινούς μήνες ως το 2100, εφόσον η παγκόσμια θερμοκρασία αυξηθεί κατά 2 έως 3 βαθμούς Κελσίου σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα, με τις νεροποντές να γίνονται όλο και πιο σφοδρές. Παράλληλα, η στάθμη της Βόρειας και της Βαλτικής θάλασσας που την περιβρέχουν ενδέχεται να ανέβει έως και κατά 1,2 μέτρα.
«Έχουμε προβλέψεις για το πώς θα μοιάζει η πόλη και πού ακριβώς θα εκδηλωθεί η κλιματική κρίση», λέει ο Κρίστιαν Νίερουπ Νίλσεν, διευθυντής προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή στην Ramboll, συμβουλευτική εταιρεία που συνέβαλε στην εκπόνηση σχεδίων κλιματικής προσαρμογής για αρκετές περιοχές της Κοπεγχάγης. «Πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για ακραία καιρικά φαινόμενα σε έναν αιώνα από σήμερα».
Έναν χρόνο μετά τη μεγάλη πλημμύρα του 2011, οι ειδικοί παρουσίασαν το Σχέδιο Διαχείρισης Καταιγίδων (Cloudburst Management Plan), ένα ολοκληρωμένο σχέδιο για την ενίσχυση του συνόλου της πόλης απέναντι στις έντονες βροχοπτώσεις και τις πλημμύρες, το οποίο προσφέρει παράλληλα και κάποια προστασία από την ξηρασία. Σήμερα, εκατοντάδες έργα αντιπλημμυρικής προστασίας έχουν ήδη υλοποιηθεί σε ολόκληρη την πόλη, ενώ εκατοντάδες ακόμη βρίσκονται σε φάση σχεδιασμού ή κατασκευής. Ορισμένα είναι τεράστιας κλίμακας, όπως υπόγειοι αγωγοί διαμέτρου περίπου τριών μέτρων, που μεταφέρουν τα όμβρια ύδατα σε μονάδες επεξεργασίας και κατόπιν στο λιμάνι. Άλλα είναι μικρότερα, όπως βιο-τάφροι (φυτεμένες κοιλότητες στο έδαφος που συγκρατούν και φιλτράρουν τα όμβρια), μικροκήποι σε ανεκμετάλλευτα σημεία της πόλης, ή «πάρκα-σφουγγάρια», χώροι πρασίνου σχεδιασμένοι να απορροφούν το νερό με στοιχεία όπως πράσινες στέγες, διαπερατά δάπεδα και υδροχαρή φυτά.
Αν και το έργο Cloudburst, το οποίο αρχικά είχε προγραμματιστεί να ολοκληρωθεί το 2032, δεν έχει φτάσει ακόμη ούτε στα μισά του, οι ειδικοί επισημαίνουν ότι η Κοπεγχάγη βρίσκεται ήδη σε σαφώς καλύτερη θέση για να ανταπεξέλθει σε καταρρακτώδεις βροχοπτώσεις. Σύμφωνα με τη Ναγκίμπι, ο κίνδυνος πλημμύρας έχει μειωθεί κατά 30 έως 50 τοις εκατό σε περιοχές υψηλού κινδύνου.
Τα ολοκληρωμένα έργα περιλαμβάνουν διάφορες καινοτομίες που κατατάσσονται σε «μπλε-πράσινες» και «γκρίζες». Οι πρώτες βασίζονται στη φύση και το τοπίο: πράσινοι χώροι όπως πάρκα και κήποι φιλτράρουν και συγκρατούν τα όμβρια ύδατα· τα δέντρα και άλλα φυτά απορροφούν την υγρασία· ανοικτοί χώροι φυτεμένοι με γκαζόν ή λιβάδια επιτρέπουν στο νερό να διαπερνά το έδαφος· ρέματα επαναφέρονται στη φυσική τους κατάσταση με φύτευση στις όχθες τους και απομάκρυνση των υπόγειων αγωγών — μια διαδικασία γνωστή ως daylighting, δηλαδή «επαναφορά στο φως» — συμβάλλοντας στην κατακράτηση του νερού· λίμνες έχουν διευρυνθεί και περιβάλλονται πλέον από υγροτόπους αυξάνοντας σημαντικά τη συνολική αποθηκευτική ικανότητα του υδάτινου συστήματος.
Στην κατηγορία των «πράσινων» παρεμβάσεων περιλαμβάνονται οι φυτεμένες στέγες και προσόψεις που απορροφούν το νερό της βροχής, ενώ ταυτόχρονα βελτιώνουν την ποιότητα του αέρα. Παράλληλα, ο δήμος αντικατέστησε τα μη διαπερατά υλικά σε δρόμους, χώρους στάθμευσης και πλατείες με διαπερατά που διευκολύνουν την αποστράγγιση.
Όσον αφορά τις «γκρίζες» καινοτομίες, πρόκειται για μηχανικές λύσεις σχεδιασμένες να δέχονται το πλεονάζον νερό από πάρκα και δρόμους, να το αποθηκεύουν και — σε περιόδους ακραίας βροχόπτωσης — να το διοχετεύουν απευθείας στη θάλασσα. Το δίκτυο αυτό περιλαμβάνει υπόγειες σήραγγες μήκους χιλιομέτρων, δεξαμενές κατακράτησης, αντλιοστάσια και μεγάλους αγωγούς αποχέτευσης, οι οποίοι μεταφέρουν τόσο τα λύματα όσο και τα όμβρια ύδατα.
Ανάμεσα στα εμβληματικά έργα του σχεδίου Cloudburst, εντυπωσιάζει αυτό της Πλατείας Karen Blixens, ενός από τους μεγαλύτερους δημόσιους χώρους της Κοπεγχάγης, στο campus της πανεπιστημιούπολης. Η έκταση σχεδόν δύο εκταρίων διαθέτει κυματιστές θολωτές επιφάνειες από σκυρόδεμα, κάτω από τις οποίες υπάρχουν χώροι στάθμευσης ποδηλάτων, και στρογγυλά παρτέρια. Αυτός ο χώρος συνάθροισης και εκδηλώσεων λειτουργεί ταυτόχρονα ως σύστημα συλλογής όμβριων υδάτων. Σε περίπτωση έντονης βροχόπτωσης, οι θολωτές κατασκευές συγκρατούν το νερό, μειώνοντας το φορτίο στο κοντινό κανάλι. Σε όλη την πλατεία, τα παρτέρια απορροφούν το νερό, ενισχύουν τη διαπνοή και την εξάτμιση, ενώ προσφέρουν καταφύγιο σε έντομα, πουλιά και αγριολούλουδα.
«Τα έργα προσαρμογής της Κοπεγχάγης έχουν όχι μόνο τεχνικό και λειτουργικό αλλά και κοινωνικό χαρακτήρα», τονίζει η Ναγκίμπι. «Οι υποδομές είναι καλαίσθητες και βιωματικές — όπως δεξαμενές συλλογής νερού που λειτουργούν ταυτόχρονα ως πάρκα για σκέιτμπορντ ή ως υπαίθρια αμφιθέατρα». Επιπλέον, όπως επισημαίνει, οι σχεδιαστικές λύσεις της πόλης προσφέρουν παράλληλα οφέλη, όπως σκίαση, ενίσχυση της βιοποικιλότητας και φυσική ψύξη του αστικού περιβάλλοντος.
Αντίθετα, η αντίστοιχη κινεζική πρωτοβουλία για «πόλεις-σφουγγάρια» εντάσσεται σε ένα ευρύτερο εθνικό πρόγραμμα, με έμφαση σε έργα υποδομής μεγάλης κλίμακας. Στόχος τους δεν είναι μόνο η διαχείριση της απορροής των υδάτων, αλλά και η εξοικονόμηση νερού και η βελτίωση της ποιότητάς του σε πολλές πόλεις της Κίνας.
Απέναντι από την Πλατεία Karen Blixens, στην άλλη πλευρά του λιμανιού, βρίσκεται το ιστορικό Πάρκο Enghave — μια έκταση περίπου 11 στρεμμάτων, που διαθέτει κήπους, γκαζόν, παιδικές χαρές και αθλητικούς χώρους. Χρειάστηκαν τρία χρόνια για να επανασχεδιαστεί και να χαμηλώσει υψομετρικά το πάρκο, το οποίο πλέον διαθέτει υπόγεια δεξαμενή με χωρητικότητα σχεδόν 23 εκατομ. λίτρων. Τοιχία από σκυρόδεμα οδηγούν τα νερά της βροχής στο εσωτερικό του πάρκου, αυξάνοντας τη συνολική ικανότητα αποθήκευσης κατά 14 εκατομ. λίτρα επιπλέον. Όταν δεν χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση πλημμυρών, τα τοιχία λειτουργούν και ως καθίσματα για τους επισκέπτες του πάρκου.
Η δημοτική εταιρεία ύδρευσης της Κοπεγχάγης, HOFOR, είναι υπεύθυνη για τις τέσσερις υπόγειες σήραγγες — ή «υδάτινους αυτοκινητόδρομους» — που αποτελούν τη ραχοκοκαλιά του νέου υπόγειου δικτύου της πόλης. Οι δύο σήραγγες που έχουν ήδη ολοκληρωθεί ήταν ιδιαίτερα δαπανηρές — κόστισαν συνολικά 98 εκατομμύρια δολάρια — αλλά σχεδιάστηκαν για να διαχειρίζονται τις καταρρακτώδεις βροχές που αναμένονται μέσα στον επόμενο αιώνα. Μια τρίτη σήραγγα βρίσκεται ήδη υπό κατασκευή, ενώ η τέταρτη αναμένεται να ξεκινήσει το επόμενο έτος. Το αρχικό σχέδιο του 2012 για την Κοπεγχάγη προέβλεπε πολύ περισσότερες «μπλε» και «πράσινες» παρεμβάσεις παρά «γκρίζες», σημειώνει ο Νίερουπ Νίλσεν της Ramboll. Ωστόσο, αυτό σταδιακά άλλαξε. «Το πλάνο προέβλεπε σχεδόν όλες οι παρεμβάσεις να γίνουν στην επιφάνεια, αλλά έγιναν περισσότερα υπόγεια έργα απ’ ό,τι είχαμε φανταστεί. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι όταν χρειάζεται να κινηθείς γρήγορα, καταφεύγεις σε λύσεις που ξέρεις ήδη ότι λειτουργούν». Οι «γκρίζες» υποδομές, εξηγεί, έχουν τη δυνατότητα να διαχειριστούν πολύ μεγαλύτερους όγκους νερού σε σύγκριση με τις μικρότερης κλίμακας πράσινες παρεμβάσεις.
Η Κοπεγχάγη χρειάστηκε να μάθει πολλά. «Πολλά κομμάτια της πόλης είναι αλληλένδετα, και όταν αλλάζεις κάτι, επηρεάζεται κάτι άλλο», λέει ο πολεοδόμος Τζόναθαν Ρεγκέβ, αναφερόμενος στα υφιστάμενα υπόγεια δίκτυα ενέργειας, ύδρευσης και τηλεπικοινωνιών. Για παράδειγμα, το σχέδιο να αναμορφωθούν οι αστικοί δρόμοι ώστε σε περίπτωση ανάγκης να λειτουργούν ως αγωγοί που θα οδηγούν το νερό σε πάρκα της πόλης προσέκρουσε σε ένα σοβαρό εμπόδιο: τους σταθερούς αγωγούς ύδρευσης και τα υπόγεια καλώδια ηλεκτροδότησης. «Πρόκειται για μια τεράστια μηχανική πρόκληση — και πλέον δεν υπάρχει συγκεκριμένη ημερομηνία ολοκλήρωσης», σημειώνει, αναφερόμενος στο αρχικό χρονοδιάγραμμα του έργου.
Η ποιότητα του νερού στους υπόγειους αγωγούς έχει αναδειχθεί σε ένα ακόμη ζήτημα που περιπλέκει τα πράγματα. Υπάρχει διαφωνία ως προς το πόσο καθαρά πρέπει να είναι τα όμβρια προτού καταλήξουν στο λιμάνι ή σε ταμιευτήρες, εξηγεί ο Ρεγκέβ. «Ένα μέρος τους θα χρειαστεί να διοχετεύεται πρώτα στα εργοστάσια επεξεργασίας λυμάτων. Όταν ξεκινήσαμε το έργο, δεν γνωρίζαμε για τα μικροπλαστικά και τα λεγόμενα “παντοτινά χημικά” (forever chemicals PFAS). Εξαιτίας αυτού, οι κανόνες περιβαλλοντικής προστασίας έρχονται σε σύγκρουση με τον σχεδιασμό για την κλιματική προσαρμογή».
Η Βόρεια Ευρώπη πλήττεται από έντονη ξηρασία, μια ακόμη συνέπεια της κλιματικής κρίσης. Ο δείκτης ξηρασίας στη Δανία βρίσκεται πάνω από το 9 (σε κλίμακα από το 1 έως το 10) ήδη από τα μέσα Μαΐου. Παρόλο που οι ειδικοί επιμένουν ότι η διαχείριση των αστικών πλημμυρών παραμένει βασική προτεραιότητα, το μοντέλο της «πόλης-σφουγγάρι» προσφέρει πλεονεκτήματα και σε περιόδους λειψυδρίας. Οι χώροι πρασίνου που συγκρατούν το νερό συμβάλλουν στον εμπλουτισμό των υπόγειων υδροφορέων, ενώ οι υπόγειες σήραγγες, που αποθηκεύουν τα νερά από μέτριας έντασης καταιγίδες, λειτουργούν ως δεξαμενές που μπορούν να αξιοποιηθούν σε περιόδους ξηρασίας.
«Αυτός είναι ένας από τους λόγους που οι σήραγγες είναι τόσο μεγάλες: προορίζονται για αποθήκευση», λέει ο Λίαμ Μπλαντ, ειδικός στον βιώσιμο αστικό σχεδιασμό στο Πανεπιστήμιο του Λουντ της Σουηδίας. Ωστόσο, τα ευρύτερα και μακροπρόθεσμα οφέλη των πρωτοβουλιών προσαρμογής της Κοπεγχάγης δεν έχουν ακόμη πλήρως αποδώσει. Στην έναρξη του προγράμματος Cloudburst το 2012, η πόλη είχε δηλώσει ξεκάθαρα: «Μέχρι να ολοκληρωθεί πλήρως το σύστημα, η Κοπεγχάγη παραμένει ευάλωτη». Ειδικοί και μελετητές συμφωνούν ότι η πρόοδος έως τώρα είναι εντυπωσιακή και άξια μίμησης. Ωστόσο, παραδέχονται και το εξής: η πόλη δεν είναι ακόμα σε θέση να ανταπεξέλθει σε μια καταιγίδα αντίστοιχου μεγέθους με εκείνη του 2011.
Πηγή: Yale Environment 360
