- Τίτλος: Consumed-How Big Brands Got Us Hooked On Plastic
- Συγγραφέας: Saabira Chaudhuri
- Εκδόσεις: Bonnier Books, 2025
- Σελ.: 368
Στο βιβλίο της Consumed: How Big Brands Got Us Hooked on Plastic, η δημοσιογράφος Saabira Chaudhuri εξηγεί το πώς αφήσαμε το πλαστικό να κυριαρχήσει στον κόσμο, επιτρέποντας στις μεγάλες εταιρείες, επί δεκαετίες, να παρακάμπτουν τη νομοθεσία και να διατηρούν το σύστημα που τις ευνοεί.
Παρά τις αμέτρητες επιστημονικές μελέτες που, εδώ και δεκαετίες, κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για το τίμημα που πληρώνει ο πλανήτης και ο άνθρωπος από την παραγωγή και την αλόγιστη χρήση πλαστικών μιας χρήσης, η πραγματικότητα παραμένει αμετάβλητη. Οι εκστρατείες ενημέρωσης, οι διεθνείς διαπραγματεύσεις και οι κρατικοί κανονισμοί έχουν αποδειχθεί ανίσχυροι απέναντι στη βιομηχανία του πλαστικού. Αντίθετα, ο ΟΟΣΑ προβλέπει ότι η παραγωγή πλαστικού και οι ποσότητες πλαστικών απορριμμάτων θα τριπλασιαστούν έως το 2060.
Σε συνέντευξή της στο Yale Environment 360, η Saabira Chaudhuri αποκαλύπτει αυτό που ονομάζει «εγχειρίδιο τακτικής» της βιομηχανίας πλαστικών — ένα σχέδιο που, όπως λέει, τροφοδοτεί τον φόβο πως τυχόν περιορισμός στα πλαστικά μιας χρήσης θα εκτοξεύσει τις τιμές, ενώ ταυτόχρονα προωθεί λανθασμένες λύσεις που μεταφέρουν την ευθύνη για τη ρύπανση από τους παραγωγούς στους δήμους.
Η συγγραφέας φωτίζει την ιστορία πίσω από τη δημιουργία τεχνητής ζήτησης για προϊόντα μιας χρήσης — μια στρατηγική που άλλαξε ριζικά τον τρόπο που καταναλώνουμε. Ωστόσο, αφήνει και μια αχτίδα αισιοδοξίας: πιστεύει πως μια κρίσιμη μάζα πολιτών που αντιλαμβάνονται το μέγεθος του προβλήματος μπορεί, τελικά, να σταματήσει αυτή την πλημμυρίδα του πλαστικού.
«Πιστεύω πως ο κόσμος αρχίζει πλέον να ανησυχεί σοβαρά για τις επιπτώσεις του πλαστικού στην υγεία, και αυτό ίσως αποτελέσει το κίνητρο για την επιστροφή σε πιο ανθεκτικά, βιώσιμα υλικά», λέει η Chaudhuri. «Κανείς δεν νιώθει άνετα με την ιδέα ότι μικροπλαστικά κυκλοφορούν στον εγκέφαλο και στους πνεύμονές μας. Οι άνθρωποι θέλουν επιτέλους να ελεγχθεί το πρόβλημα».
Yale Environment 360: Τον περασμένο μήνα (Αύγουστο 2025), οι διαπραγματεύσεις για μια διεθνή συμφωνία περιορισμού της ρύπανσης από πλαστικά απέτυχαν για ακόμη μία φορά. Οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες αρνήθηκαν να μειώσουν την παραγωγή πλαστικών, μπλοκάροντας κάθε πρόοδο. Πιστεύετε πως οι χώρες αυτές θα αλλάξουν κάποτε στάση;
Saabira Chaudhuri: Το 2024, ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας (IEA) ανακοίνωσε ότι το 70% της παγκόσμιας αύξησης στη ζήτηση πετρελαίου προήλθε από τα πλαστικά. Αν κοιτάξει κανείς μπροστά, φαίνεται πως πολλές χώρες ποντάρουν στο ότι η παραγωγή πλαστικών θα συνεχίσει να αυξάνεται. Οπότε, πιστεύω πως οποιαδήποτε συμφωνία επιχειρεί να κινητοποιήσει τον κόσμο φαίνεται καταδικασμένη εξαρχής. Ωστόσο, υπάρχει μια πιο ρεαλιστική προοπτική: ίσως ένας πυρήνας χωρών μπορεί να συνεργαστεί και να δεσμευτεί σε ουσιαστικές αλλαγές — να περιορίσει τα επικίνδυνα χημικά, να θεσπίσει υποχρεωτικά ποσοστά ανακυκλωμένου περιεχομένου, να σχεδιάζει προϊόντα για ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίηση. Μέτρα σαν κι αυτά θα οδηγήσουν φυσικά σε μείωση της ζήτησης για παρθένο πλαστικό.
e360: Ποιο ρόλο μπορεί να παίξει ατομικά ο καταναλωτής;
Chaudhuri: Έχουμε τεράστια δύναμη. Μπορούμε να επηρεάσουμε τις εταιρείες καταναλωτικών αγαθών απλώς επιλέγοντας τι αγοράζουμε και τι όχι. Μπορούμε επικοινωνήσουμε μαζί τους, είτε μέσω της εξυπηρέτησης πελατών, είτε —πιο αποτελεσματικά— εκθέτοντάς τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Αν αρχίσουμε να αλλάζουμε την κουλτούρα του «τι θεωρείται αποδεκτό», και αυτή η αλλαγή αρχίσει να αποτυπώνεται στα κέρδη των εταιρειών, τότε θα υπάρξει πραγματικό κίνητρο για δράση. Οι αλλαγές αυτές, με τη σειρά τους, θα φτάσουν ως τα βάθη της αλυσίδας παραγωγής — στις χημικές βιομηχανίες και τις πετρελαϊκές εταιρείες.
e360: Ποιο είναι, τελικά, το «εγχειρίδιο τακτικής» της βιομηχανίας πλαστικών;
Πώς καταφέρνουν οι εταιρείες να συνεχίζουν να πουλάνε πλαστικό, παρά τα όσα γνωρίζουμε σήμερα για τους κινδύνους που εγκυμονεί για την υγεία μας;
Chaudhuri: Η πρώτη πράξη είναι να σπείρουν τον φόβο ότι αν εγκαταλείψουμε το πλαστικό, οι τιμές που πληρώνουμε θα εκτοξευθούν. Παράλληλα, βλέπουμε τη βιομηχανία να χρηματοδοτεί μελέτες και έρευνες που —όλως τυχαίως— καταλήγουν πάντα στο ίδιο συμπέρασμα: ότι τα προϊόντα μιας χρήσης είναι η πιο συμφέρουσα επιλογή, ότι το πλαστικό είναι η λύση. Και πως, αν τολμήσουμε να κάνουμε κάτι διαφορετικό, αυτό θα είναι καταστροφικό τόσο για τον καταναλωτή όσο και για το περιβάλλον.
Η τρίτη τακτική είναι η μακροχρόνια καμπάνια «Plastics Make It Possible» που προβάλλει τα θετικά του πλαστικού: πώς τα κράνη προστατεύουν τα παιδιά, πώς τα πλαστικά μειώνουν το βάρος αυτοκινήτων και αεροπλάνων, πώς είναι απαραίτητα για ιατρικές συσκευές. Όλα αυτά ισχύουν, αλλά δεν είναι εκεί το πρόβλημα. Ο κόσμος ανησυχεί κυρίως για τα περιττά πλαστικά μιας χρήσης — τα καλαμάκια, τα μπουκάλια, τα καπάκια, τις σακούλες, τα δοχεία φαγητού — των οποίων γίνεται κατάχρηση.
Η τέταρτη τακτική είναι να παρουσιάζουν «λύσεις» που ακούγονται ελπιδοφόρες. Κάθε τόσο ακούμε δηλώσεις του τύπου: «Θα φτιάχνουμε τα μπουκάλια μας από ανακυκλωμένο πλαστικό», «Θα επενδύσουμε σε υποδομές συλλογής για να αυξήσουμε τα ποσοστά ανακύκλωσης», «Θα χρησιμοποιούμε πλαστικά βιοδιασπώμενα ή από κομποστοποίηση».
Όλα αυτά ακούγονται ωραία στα δελτία Τύπου — στην πράξη, όμως, αποτυγχάνουν εδώ και δεκαετίες. Κι όμως, αυτό δεν εμποδίζει τις εταιρείες να επανέρχονται κάθε λίγα χρόνια με τις ίδιες ακριβώς «λύσεις», απλώς με καινούριο περιτύλιγμα.
e360: Πώς ρίζωσε, τελικά, η ιδέα των προϊόντων «μιας χρήσης»;
Chaudhuri: Η βιομηχανία του πλαστικού έκανε μια συνειδητή και στοχευμένη στροφή τη δεκαετία του ’50, όταν ο Lloyd Stouffer, τότε αρχισυντάκτης του περιοδικού Modern Plastics, δήλωσε πως «είναι πολύ καλύτερο να πουλάς ένα προϊόν χίλιες φορές, παρά μία». Η λογική είναι ότι με τα προϊόντα μιας χρήσης, οι εταιρείες εξασφαλίζουν μια σταθερή, τεράστια αγορά που δεν σταματά ποτέ να καταναλώνει. Η λογική της «μιας χρήσης» έδωσε επίσης στις εταιρείες τη δυνατότητα να επεκτείνουν τις αλυσίδες εφοδιασμού τους με τρόπους που παλαιότερα ήταν αδύνατοι. Αν έπρεπε κάθε συσκευασία να επιστρέφεται, να πλένεται και να ξαναχρησιμοποιείται, όλο το σύστημα θα ήταν πολύ πιο αργό και περίπλοκο. Με τα αναλώσιμα, όμως, οι εταιρείες δεν χρειάζεται να ασχολούνται με την αντίστροφη διαδρομή — πώς θα πάρουν πίσω τα προϊόντα τους. Έτσι, εξαλείφουν τεράστιο κόστος και πολυπλοκότητα. Η άλλη όψη του νομίσματος, φυσικά, είναι πως το κόστος αυτό μετακυλίεται στους φορολογούμενους — αφού συνήθως είναι οι δημοτικές αρχές, χρηματοδοτούμενες από εμάς, που καλούνται να διαχειριστούν τα απόβλητα. Για τη βιομηχανία, όμως, το μοντέλο αυτό είναι εξαιρετικά επικερδές.
e360: Σήμερα το πλαστικό μιας χρήσης είναι πανταχού παρόν, όμως η βιομηχανία χρειάστηκε να δημιουργήσει η ίδια τη ζήτηση μαθαίνοντας τους ανθρώπους να πετούν πράγματα στα σκουπίδια.
Chaudhuri: Όταν τα πλαστικά πρωτοεμφανίστηκαν, ήταν στην πραγματικότητα πανάκριβα. Υπήρχαν άνθρωποι που φύλαγαν το σελοφάν σε χρηματοκιβώτιο, επειδή προοριζόταν μόνο για πολυτελή προϊόντα – σοκολάτες, αρώματα και αργότερα τσιγάρα. Όταν όμως οι τιμές έπεσαν, τα πλαστικά άρχισαν να ξεφυτρώνουν παντού.
Οι εταιρείες επένδυσαν τεράστια ποσά για να περάσουν το μήνυμα ότι το πλαστικό είναι απαραίτητο για την υγιεινή — ότι τα προϊόντα χωρίς περιτύλιγμα ήταν βρώμικα και γεμάτα μικρόβια. Αυτή η ιδέα δεν ήταν κάτι που ήρθε φυσικά στους ανθρώπους· τους καλλιεργήθηκε συστηματικά. Οι εταιρείες προώθησαν την ιδέα ότι «αυτό που κάνεις είναι λάθος, υπάρχει ένας πολύ καλύτερος τρόπος». Έπεσαν πολλά χρήματα στη διαφήμιση της ευκολίας, της άνεσης, της ιδέας ότι το να επισκευάζεις κάτι είναι ξεπερασμένο. «Γιατί να το φτιάξεις, αφού μπορείς να αγοράσεις καινούργιο, φτηνό;»
Η επανάχρηση έγινε κάτι παλιομοδίτικο, συνδεδεμένο με τις παλιότερες γενιές. Δεν ταίριαζε, όπως έλεγαν, στη μοντέρνα, μεταπολεμική κοινωνία που ήθελε να αφήσει πίσω της τις στερήσεις.
e360: Και γιατί τελικά τα πλαστικά αντικατέστησαν άλλα υλικά συσκευασίας, όπως το γυαλί ή το χαρτί; ύλη
Chaudhuri: Η πρώτη του πλαστικού, στις περισσότερες περιπτώσεις, ήταν άφθονη και εξαιρετικά φθηνή. Το λεγόμενο plastic feedstock ήταν παράγωγο της διύλισης του πετρελαίου — ένα υποπροϊόν που διαφορετικά θα κατέληγε στα σκουπίδια.
Η κουλτούρα της «μιας χρήσης» υπήρχε και πριν από τα πλαστικά, αλλά το πλαστικό έφερε ένα νέο επίπεδο λειτουργικότητας που τα άλλα υλικά απλώς δεν μπορούσαν να προσφέρουν. Ένα από τα αγαπημένα μου παραδείγματα είναι το χάρτινο ποτήρι του καφέ. Υπήρχε ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα και είχε σχεδιαστεί για να περιορίσει τη μετάδοση ασθενειών από τις κοινόχρηστες βρύσες. Όμως ποτέ δεν χρησιμοποιήθηκε για ζεστά ροφήματα, γιατί η επικάλυψη από κερί έδινε άσχημη γεύση στον καφέ. Τη δεκαετία του 1940, μια εταιρεία με το όνομα Lily-Tulip πρόσθεσε πλαστική επένδυση στο χάρτινο ποτήρι του καφέ. Και ξαφνικά, μπορούσες να βάλεις ζεστό καφέ σε ένα δοχείο μιας χρήσης — κάτι που μέχρι τότε φαινόταν αδύνατο.
Αυτό ήταν η απόλυτη ανατροπή. Ο ζεστός καφές έγινε το πιο εμπορικό ρόφημα στις Ηνωμένες Πολιτείες τη δεκαετία του ’50. Και όλο αυτό, χάρη σε μία μόνο καινοτομία: την προσθήκη της πλαστικής επένδυσης.
e360: Οι εταιρείες συχνά υπόσχονται ότι τα πλαστικά προϊόντα είναι ανακυκλώσιμα, όμως στην πραγματικότητα τα περισσότερα δεν είναι. Γιατί είναι τόσο δύσκολο να ανακυκλωθεί το πλαστικό;
Chaudhuri: Αν και χρησιμοποιούμε τη λέξη «πλαστικό» σαν να πρόκειται για ένα ενιαίο υλικό, στην πραγματικότητα αυτό δεν ισχύει. Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τύποι και υποκατηγορίες πλαστικών, με διαφορετική χημική σύσταση και συμπεριφορά. Προστίθενται επίσης χρώματα που δεν μπορούν να αφαιρεθούν στη διαδικασία ανακύκλωσης.
Ένας από τους βασικούς λόγους που τα ποσοστά ανακύκλωσης πλαστικού παραμένουν τόσο χαμηλά είναι η τεράστια ποικιλία υλικών που κυκλοφορούν στην αγορά και το πολύ μεγάλο κόστος της διαλογής, της απολύμανσης και της επανακατεργασίας τους.
Γιατί να πληρώσει κανείς για όλη αυτή τη δαπανηρή διαδικασία, όταν μπορεί να φτιάξει ένα προϊόν ανώτερης ποιότητας από παρθένο πλαστικό, που είναι φθηνό χάρη στις επιδοτήσεις του πετρελαίου; Έτσι, χωρίς πραγματική ζήτηση για ανακυκλωμένο πλαστικό, δεν υπάρχει αγορά.
e360: Θα ήταν ο κόσμος καλύτερος αν το πλαστικό δεν είχε ποτέ εφευρεθεί;
Chaudhuri: Αν αφαιρούσαμε το πλαστικό από τη ζωή μας, πώς θα έμοιαζε ο σημερινός κόσμος; Είναι σχεδόν αδιανόητο. Πιθανότατα δεν θα υπήρχαν υπολογιστές, ούτε κινητά τηλέφωνα. Δεν θα υπήρχαν σάκοι συλλογής αίματος για τις μεταγγίσεις, ούτε οροί, ούτε δεκάδες άλλα ιατρικά εργαλεία που σώζουν ζωές καθημερινά.
Εάν αντικαθιστούσαμε όλα τα πλαστικά με χαρτί θα είχαμε μαζική αποψίλωση δασών. Το χαρτί εξακολουθεί να απαιτεί χημικές διεργασίες και τεράστιες ποσότητες νερού. Όσο για τα «κομποστοποιήσιμα» πλαστικά, η ιδέα είναι ότι στο τέλος της ζωής τους θα αποσυντεθούν φυσικά και θα μετατραπούν σε κομπόστ που θα εμπλουτίσει το έδαφος. Όμως, στην πράξη δεν υπάρχει η υποδομή για να συμβεί αυτό.
Τα πλαστικά μας έχουν προσφέρει αναμφισβήτητα σπουδαία πράγματα, αλλά και πολλά άλλα καταστροφικά. Νομίζω πως είναι πιο χρήσιμο να ρωτήσουμε: «Πού πάμε από εδώ και πέρα, τώρα που βρισκόμαστε μέσα σε αυτό το χάος;»
e360: Λοιπόν, πού πάμε από εδώ και πέρα;
Chaudhuri: Αν επιστρέψουμε σε εκείνη τη σημαντική καμπή της δεκαετίας του 1950, όταν η βιομηχανία πέρασε από τα επαναχρησιμοποιούμενα στα προϊόντα μιας χρήσης, θα δούμε ότι τότε αναδομήθηκαν εξ ολοκλήρου οι εφοδιαστικές αλυσίδες. Όλα χτίστηκαν γύρω από την ιδέα της ευκολίας. Πιστεύω πως η αλλαγή που πραγματικά μπορούμε να επιδιώξουμε είναι να αρχίσουμε να επιστρέφουμε σε εκείνη την εποχή, όταν τα προϊόντα ήταν φτιαγμένα για να διαρκούν και όχι για να καταλήγουν στα σκουπίδια μετά από μία χρήση.
Η ανακύκλωση έχει τον ρόλο της. Το ίδιο και η επαναχρησιμοποίηση και τα εναλλακτικά υλικά. Όμως, ως καταναλωτές, χρειάζεται να κάνουμε μια ριζική αναθεώρηση του γιατί καταναλώνουμε. Υπάρχει μια ψυχολογική διάσταση πίσω από όλο αυτό — η ανάγκη για ατέρμονη κατανάλωση.
Πιθανότατα πάντοτε θα χρειαζόμαστε κάποια μορφή πλαστικού. Όμως το ζητούμενο είναι αυτό το πλαστικό να είναι πραγματικά ανακυκλώσιμο και να μπορεί να ανακυκλώνεται πολλές φορές. Θα πρέπει επίσης να υπάρχει τυποποίηση, ώστε να μη χρησιμοποιούνται εκατοντάδες διαφορετικά χρώματα και είδη, αλλά δύο ή τρεις βασικοί τύποι που θα μπορούν να επαναχρησιμοποιηθούν πιο αποτελεσματικά.
Ο κόσμος αρχίζει να ανησυχεί για τις επιπτώσεις του πλαστικού στην υγεία, και αυτό ίσως να αποτελέσει κίνητρο για στροφή προς πιο ανθεκτικά υλικά. Σε κανέναν δεν αρέσει η παρουσία μικροπλαστικών στον εγκέφαλο ή στους πνεύμονές του. Οπότε, με έναν τρόπο, όλοι είμαστε στην ίδια πλευρά.
Πηγή: Yale Environment 360